Dhaqanka Soomaaliyeed waxa uu caan ku yahay afkaarta iyo fahanka ku salaysan hadalka. Taariikhda iyo dhaqanka ayaa si joogto ah loogu soo gudbin jiray habka sheeko-afeedka, taas oo si qoto dheer ugu xidhan dhaqanka suugaanta iyo gabayada Soomaalida. Laakiin maanta, waxaan wajaheynaa waqti cusub oo aan u baahanahay inaan si dhab ah ugu baraarugno muhiimadda qoraalka. Waa waqti aan ku dhiirrigelin laheyn bulshada Soomaaliyeed inay si wadajir ah u qaadaan tallaabo cusub oo muhiim ah oo ah: in aan noqo qoraal-yahano.
Afka aynu ku hadalno waa uu ka fac weynyahay farta aynu ku qorno. Afku wuu jiray intii ay soomaali jirtay, taas oo lagu sheego ilaa kumanaan sano. Waayo waxaa la yiraahdaa “inta qar jiray quruuruxna wuu jiray. Laakiin Taariikhda qoraalka farta Soomaaliyeed waxa ay jirtaa mudo gaaban.
21-ka Oktoobar 1972-dii, dowladdii Soomaaliya ayaa si rasmi ah ugu dhawaaqday in af-Soomaaliga laga dhigo luqadda rasmiga ah ee dalka, lagana bilaabo 21-ka Janaayo 1973 uu noqon doono luqadda xafiisyada iyo waxbarashada. Go’aankan wuxuu sidoo kale soo bandhigay in af-Soomaaliga lagu qoro oo keliya alifbeetada Laatiinka, isagoo meesha ka saaray isticmaalka hab-qoraalladii hore, sida Carabiga iyo kuwo kale oo gudaha laga sameeyay. Madaxweynuhuna qudbaddiisii uu Daljirka dahsoon ka jeediyey waxa uu yiri; “maanta laga billaabo warqadda afqalaad ku qoran ee Xafiis dowladeed taal waa in qashinqubka lagu ridaa Afsoomaaligana lagu qoraa”. Sanadkii 1973-kii, waxaa dhammaan shaqaalaha dowladda qasab looga dhigay inay bartaan akhriska iyo qoraalka Farsoomaaliga, qofkii Imtixaankaas ku dhacana waxaa laga saari doonaa shaqaalaha Dowladda.
Geeddi-socodka hirgelinta af-Soomaaliga ee iskuullada iyo xafiisyada dowladda wuxuu dhacay muddo kooban gudaheed, taasoo ay suurtagelisay diyaar-garow ballaaran iyo tababaro degdeg ah oo loo sameeyay shaqaalaha dowladda. Waxaa jiray guddi luqadeed ka kooban aqoonyahanno ku xeel dheer afka, kuwaas oo muddo sannado ah ku howlanaa diyaarinta buugaagta waxbarashada iyo manhajyada iskuullada. Qaar ka mid ah buugaagtan xitaa waa la daabacay ka hor intaanu af-Soomaaligu noqon luqadda rasmiga ah.
Sidoo kale, waxaa la bilaabay ol’ole baahsan oo dadka waaweyn lagu barayay akhriska iyo qorista af-Soomaaliga, waxaana halku-dhegga ol’olaha ahaa: “Haddaad taqaan Bar, Haddaadan aqoonna baro” Muddo ku dhow labaatan sano, dadaallo ballaaran ayaa la geliyay sidii af-Soomaaliga loo horumarin lahaa loona xoojin lahaa. Waxaa kor loo qaaday sharafta afka iyadoo laga dhigay luqad ku habboon dhammaan qaybaha bulshada Soomaaliyeed.
Nasiib-darro, dadaalladii lagu dhisay af-Soomaaliga badankood waxay hoos u dhaceen ka dib markii dalka ay ka dheceen colaado daba-dheeraaday. Isbeddelladan iyo sidoo kale xaqiiqda ah in iskuullada badankood hadda ay yihiin kuwo gaar loo leeyahay, halkaas oo luqadaha waxbarashada looga dhigayo Ingiriis ama Carabi, ayaa keenay caqabad weyn oo ku saabsan kor u qaadista iyo ilaalinta af-Soomaaliga. Midaas ayaa ka dhigaysa in ardaydu ay ka waayaan fursad ay ku horumariyaan xirfadooda qorista iyo akhriska ee Soomaaliga. Dhibaato kale oo ka dhalatay xaaladdaas ayaa ah in shirkadaha waaweyn iyo dukumiintiyada dowladda badanaa lagu qoro luqado kale, taasoo muujinaysa in aan si dhab ah loo aqoonsan af-Soomaaliga sida luqadda rasmiga ah ee dalka. Nasiib-darro, maanta waxaa caadi noqotay in hay’adaha dowliga ah iyo kuwa waxbarashada ay doorbidaan isticmaalka Ingiriisiga iyo Carabiga, taasoo keentay in Soomaaliga uu hoos u dhaco. Waxay sidoo kale tani ka tarjumaysaa dareen guud oo aan ahmiyad loo siin waxbarashada iyo horumarinta afka hooyo ee Soomaaliga.
Waxaa sidoo kale muhiim ah in la ogaado in arday badan oo ka qalinjebiyey jaamacadaha Soomaaliya ay ku qaldamaan qorista erayada marka ay adeegsanayaan af-Soomaaliga, maadaama aysan fursad ku filan u helin barashada saxda ah ee luqaddooda inta ay waxbarasho ku jireen. Khaladaadkan qoriseed waxa ay wiiqayaan tayada aqoontooda oo dhan, waxayna muujinayaan baahida degdega ah ee loo qabo dib-u-eegis iyo dib-u-habeyn ku saabsan manhajyada waxbarashada ee dugsiyada iyo jaamacadaha.
Si arrintan wax looga qabto, waxaa lama huraan ah in waxbarashada luqadda hooyo la xoojiyo oo muhiimad gaar ah la siiyo sidii ay ardayda Soomaaliyeed u heli lahaayeen fursado rasmi ah oo ay si qoto dheer ugu bartaan afkooda hooyo. Tani waxay fure u noqon kartaa horumarinta af-Soomaaliga iyo hubinta in uu sii ahaado luqad la tixgeliyo oo laga isticmaalo dhammaan qaybaha nolosha bulshada Soomaaliyeed.
Horumarinta luqadda Soomaaliga ma ahan oo kaliya mas’uuliyad ka saaran ururada dowliga ah, laakiin sidoo kale waa waajibaad bulsheed oo ay tahay in bulshadeenu ay ka shaqeyso si wadajir ah.
Af-Soomaaliga: Mid ka Mid ah Luqadaha Ugu Waaweyn Geeska Afrika iyo Dunida kale
Luqadda Soomaaligu waxay ku fidsan tahay dhul ballaaran oo ku yaalla Geeska Afrika, sida dalkaka Soomaaliya, Djibouti, Ethiopia iyo Kenya kaas oo u dhiganta baaxad ahaan qiyaastii 1,100,000 km². Tiro ahaan, dadka ku hadla luqadda Soomaaliga ayaa, lagu qiyaasayo in ka badan 26 milyan oo qof, taas oo ka dhigeysa luqadda Soomaaligu inay kamid tahay kuwa ugu waaweyn ee dunida.
Source: Commons.Wikimedia
Waxaa lagu qiyaasaa in luqadda Soomaaliga ay tahay afka 70aad ee ugu weyn aduunka oo tiradoodu gaadheyso qiyaastii 7,000 luuqadood. Afrika gudaheeda, Soomaaligu wuxuu galay kaalinta 9aad ee afafka ugu badan dadka ku hadla. Dadka ku hadla luqadda Soomaaliga waxay ku nool yihiin Soomaaliya, Jabuuti, Itoobiya, iyo Kenya, iyo waliba dalal badan oo ka baxsan Afrika sida Maraykanka, Kanada, Ingiriiska, Iswiidhan, Norway, Finland, iyo kuwo kale oo badan.
Liiska luqadaha ugu waaweyn Afrika ayaa ah sidaan hoos ku xusan:
- Arabic (qiyaastii 300 million)
- Swahili (qiyaastii 100 million)
- Hausa (qiyaastii 50 million)
- Oromo (qiyaastii 40 million)
- Yoruba (qiyaastii 40 million)
- Igbo (qiyaastii 30 million)
- Fula (qiyaastii 30 million)
- Amharic (qiyaastii 30 million)
- Somali (qiyaastii 26 million)
9- Malagasy (qiyaastii 26 million)
Source: University of Gothenburg
Tirooyinka iyo macluumaadkan waxay muujiyaan in luqadda Soomaaligu ay tahay mid qiimo sare leh, kuna leedahay saameyn ballaaran dadka ku hadla iyo dhaqanka Soomaaliyeed. Tani waxay caddeyn u tahay in xoojinta qoraalka afka Soomaaliga ay tahay tallaabo muhiim ah oo suurtagal ah inuu si xooggan u sii noolaado, loona gaarsiiyo jiilasha soo socda.
Hadalka Wuxuu Ku Fiicanyahay Xilligii La Joogay, Laakiin Qoraalku Wuxuu Dhisayaa Mustaqbalka
Af-tahannimada iyo aqoonta afka ayaa muhiimad gaar ah ku leh dhaqanka Soomaalida. Qof “af-yaqaan” ah ayaa si fudud u sheegi kara gabayo ama sheekooyin dhowr saacadood soconaya, isaga oo aan wax waraaqo ah adeegsan. Tani waxay ka tarjumaysaa xirfad afeed oo soo jireen ah. Laakiin maxaa dhacaya marka hadalka uu dhamaado? Halkee ayay tagaysaa aqoontii iyo xikmaddii? Halka qoraalka uu ka dhigayo taariikhda mid nool oo si joogto ah u sii haysa, hadalka kaliya wuxuu ku xaddidan yahay intii uu qofku dhagaysan karo.
Maanta, waxaan ku noolnahay aduun casri ah oo qoraalka iyo dokumentiga qoran ay yihiin awooda ugu weyn ee lagu gudbiyo aqoonta, fikradaha, iyo horumarka. Marka aan wax qorno, waxaan abuureynaa taariikh, waxaan bedelaynaa xeerar, waxaan ka qeyb qaadaneynaa fikirka bulshada, waxaan dhiseynaa fikrado cusub oo aan ku taageereyno jiilasha mustaqbalka.
Xaaladda Af-Soomaaliga Maanta: Baaq ku Wajahan Horumarka iyo Badbaadinta
Af-Soomaaligu waa af hodan ah, oo dhaqankiisa iyo suugaantiisuba ay qoto dheer yihiin. Waa af leh taariikh iyo hido suugaaneed aad u dheer. Si kastaba, maanta waxay u muuqataa in la iska dayacay afka, gaar ahaan waxbarashada, dukumiintiyada rasmiga ah iyo adeegsiga bulshada guud ahaan. Dugsiyada, buugaagta waxbarashada ee intooda badan waxaa lagu qoraa afaf kale, dukumiintiyada dowladda badankood waxaa lagu soo qoraa Ingiriisi ama Carabi, dadkana way ku adag tahay inay afka isku mid ah u qoraan. Haddaba, maxay mustaqbalka ka fili kartaa afkeenna hooyo haddii aanan dadaal u gelin ilaalinta iyo horumarinta?
1. Yaraanta Agabka Waxbarasho ee Af-Soomaaliga
Dugsiyada badankood, gaar ahaan kuwa sare, iyo jaamacadaha, waxay ku tiirsan yihiin afaf kale sida Ingiriisiga iyo Carabiga. Maadaama af-Soomaaliga aan si buuxda loogu diyaarin buugaag iyo agab waxbarasho, ardayda waxay waayaan fursad ay si qoto dheer wax ugu bartaan afkooda hooyo. Tani waxay hoos u dhigeysaa awoodda ardayda ee ku saabsan fahamka maadooyinka aqoonta iyo barashada afkooda si qoto dheer.
Cilmi-baarisyo badan ayaa muujinaya in carruurtu si wanaagsan wax ugu bartaan afkooda hooyo, in ay kor u qaadda fahamka luqadeed iyo xasuusta. In aan Af-Soomaaliga loo isticmaalin dugsiyada waxay ina dhaxalsiinaysaa inaan lumino aasaaska muhiimka ah ee waxbarashada carruurteena. Waxaan ku guuleysan karnaa inaan si wanaagsan u gaarsiino waxbarashada iyada oo carruurtu ay ku baranayaan Af-Soomaaliga, taas oo kor u qaadaysa mustaqbalka afka.
2. Ku Tiirsanaanta Luqado Kale ee Maamulka iyo Dukumiintiyada Rasmiga ah
Dukumiintiyada dowladda, heshiisyada, iyo wargelinnada rasmiga ah waxaa badanaa lagu qoraa afaf kale sida Ingiriisiga iyo Carabiga, taasoo caqabad ku noqotay in dadku si sahlan uga qaybqaataan howlaha dowladda. Tani waxay ka dhigaysaa in bulshada aanay si buuxda u fahmin xuquuqaha iyo waajibaadka ka saaran adeegyada dowladda, taas oo caqabad ku ah helitaanka adeegyada asaasiga ah.
3. Yaraanta Cilmibaarista iyo Dhaqaalaha lagu Horumariyo Af-Soomaaliga
Waxaa aad u yar cilmibaaris lagu sameeyo horumarinta Af-Soomaaliga, waxaana caqabado ka mid ah dhaqaale xumo iyo xirfad la’aan. Iyadoo dowladdu aanay bixin miisaaniyad ku filan oo lagu horumariyo afka, hay’adaha gaarka loo leeyahay ama bulshada inteeda kale ayaanay ku dhiirranaynin inay maal gashadaan afka si loo abuuro buugaag, qalab waxbarasho, iyo barnaamijyo taageera.
4. Dagaallo iyo Qalalaase Siyaasadeed oo Hakiyay Horumarinta Afka
Caqabad kale oo af-Soomaaliga wajahaya waa xaaladda amni-darro iyo siyaasadda is-daba-joogga ah oo hakad gelisay qorshayaashii horumarinta luqadda. Mar kasta oo xaaladahan ay jiraan, waxay saameyn ku yeelataa qorshe kasta oo lagu dhiirrigelinayo afka, gaar ahaan dhanka waxbarashada iyo siyaasadaha luqadda oo aanan si buuxda loo hirgelin karin.
5. Daryeelka Afka iyo Halista ku Timaadda Habka Qoraalka iyo Naxwaha
Xilligan casriga ah, gaar ahaan baraha bulshada, waxaa caadi ah in dadku ay Af-Soomaaliga u qoraan siyaabo kala duwan, iyada oo aanay jirin hal hab-qoraal oo midaysan ama hab naxwe ah oo la isku raacsan yahay. Habab kala duwan oo la isugu qoro afka waxay halis ku tahay inay dhibaato u keento mustaqbalka afka iyo fahamka guud ee akhriska iyo qoraalka. Si aan u hubinno mustaqbalka Af-Soomaaliga, waxaa muhiim ah inaan helno hab qoraal iyo naxwe midaysan oo lagu heshiiyey, isla markaana loo sameeyo hay’ad daryeesha afka oo dejisa tilmaamo iyo mabaadii lagu hago afka.
6. Haddii aan tallaabo la qaadin, waxaan halis ugu jirnaa inaan Lumino Hiddaha iyo Dhaqanka Afkeena
Afku ma aha oo keliya hab lagu wada xiriiro, waa hab lagu muujiyo aqoonsi, dhaqan iyo taariikh. Haddii Af-Soomaaliga la dayaco oo uu lumo, waxaan halis u nahay inaan wayno dhaqanka iyo suugaanta taariikhiga ah ee Soomaalida. Sheekooyinka, gabayada, iyo dhaqamada gaarka ah ee Soomaalidu waxay halis ugu jiraan inay lunto haddii aanan daryeelin, laguna dhaqmin afka maalin walba.
Qoraalku Waa Hubka Cusub Ee Horumarka
Haddii aan rabno inaan kaalin weyn ka qaadanno horumarinta bulshada, haddii aan rabno in codkeena si caalami ah loo maqlo, waa inaan qalin-qoraalka ka dhiganno mid kamid ah hubkeena ugu weyn. Qoraalku wuxuu noo suurtagelinayaa inaan si cad oo faahfaahsan u muujinno fikirrada, aragtida iyo waxyaabaha aan aaminsannahay. Wuxuu noqdaa diiwaan nool oo ka badbaadaya wakhtiga, mid la heli karo mar kasta iyo meel kasta.
Waxaa muhiim ah inaan qorno sheekooyinka, taariikhda, fikradaha iyo waayo-aragnimada aan leenahay, si jiilasha soo socda ay uga faa’iidaystaan. Marka aan qorno, waxaan abuureynaa dhaxal mustaqbalka waari doona, mid ka badbaadayo lumista iyo halmaamka.
Qoraalku Waa Furaha Horumarka Shaqsiga iyo Bulshada Soomaaliyeed
Marka hore, muhiimad gaar ah bay leedahay in la fahmo in qoraalka uu yahay awood bulsho iyo hanti gaar ah oo ku sugan afka iyo aqoonta bulshada. In kasta oo dhaqanka Soomaaliyeed hodan ku yahay dhaqanka sheeko-afeedka iyo gabayga, haddana qorista waxay ina siinaysaa awood aan kaga badbaadinno aqoontii hore iyo ta hadda socotaba.
1. Waxbarasho iyo Aqoon Joogto ah
Waxaa la og yahay in luqadaha aan si joogto ah loogu adeegsan qoraal ahaan ay leeyihiin khatar ah inay lumi karaan, gaar ahaan marka dadku ku kooban yihiin hadalka oo kaliya. Qoraalku wuxuu noo sahlayaa in aan si qoto dheer ugu tabinno aqoonta iyo taariikhda, si loo helo dokumenti joogto ah oo lagu keydiyo oo u gaar ah Soomaalida. Sida uu tilmaamayo baadhitaan ay sameeyeen UNESCO, qoraalka luqadda iyo soo saarista qoraallo dhaxalgal ahi waxay ka qaybqaadataa badbaadinta iyo kobcinta luqadda.
2. Awoodda Isku-Xidhka Jiilasha iyo Horumarinta Aqoonta
Dadka qoraalka bartay waxaa laga helaa xeelado badan oo ku salaysan xirfadda fikirka iyo faahfaahinta. Haddii bulshadeenu ay ku baraarugto qoraalka, waxay heli doontaa dhaxal sugan oo midaysan, kaas oo gacan ka geysan kara in jiilasha kala dambeeyaa ay ka faa’iideystaan aqoonta iyo aragtida Soomaalida. Waxyaabo badan oo bulshada ka lumay ayaa dib u soo noolaan kara haddii aan si joogto ah u bilowno qoraalka. Sidoo kale, waxay keentaa in Soomaalida kala joogta adduunka oo dhan ay si rasmi ah uga faa’iideysan karaan dhaxalka iyo qoraallada ay ummaddu wada leedahay.
3. Xoojinta iyo kobaca shaqsiyadeed iyo kalsoonida Nafta
Qofku markuu qoraal ku soo bandhigo fikirkiisa iyo aragtidiisa, waxaa u sahlanaanaysa in uu si cad u cabbiro waxa uu yahay iyo waxa uu ka aaminsan yahay arrimaha kala duwan. Tani waxay sahlaysaa koboca shaqsiga oo kobciya dareenka ahmiyadda iyo karaamada qofka. Daraasado la sameeyay waxay muujiyeen in bulshooyinka leh xirfad qoraal iyo dhigaal sare leh ay dareemaan koboc dhan walba ah, sida tan bulshada iyo dhaqanka. Tani waxay tusaale fiican u tahay in qoraalku leeyahay awood uu ku xoojiyo qof walba oo ka mid ah bulshada oo uu ka qeyb qaato dib-u-dhis qaran.
4. Horumarka Dhaqaalaha iyo Shaqo Abuurka
Horumarka qoraalka iyo kobcinta aqoonta luqadda ayaa saameyn togan ku leh dhaqaalaha. Haddii bulshadeena ay ku baraarugto qoraalka, waxay ka qaybqaadan kartaa kobcinta dhaqaalaha iyadoo abuuraysa shaqooyin sida qoraallada, tarjumaadda, daabacaadda, iyo cilmi-baarista ku saabsan afka Soomaaliga. Haddii qalin-qoraalku xoog ku yeesho bulshada, wuxuu soo jiidan karaa hay’ado waxbarasho, kuwaas oo keenaya in afka Soomaaliga si rasmi ah loogu isticmaalo goobaha waxbarashada iyo shaqada, taas oo abuuri karta ganacsi kala duwan iyo dhaqaale guud ahaan koraya.
QAAR KA MID AH SUUGAANTA DAMAASHAADKA DHALASHADA AFKA
Hadraawi
- Dhalashada afkaygiyo,
- Dhigashada fartaydaan,
- Kaga baxay dhibaatoon,
- Hawlihii ku dhafee,
- Iyada dhaqaalaha
- Dhidibada u aastoo,
- Dheeliga u diidaye,
- Dhulka wada jirkiisee
- Iyadaa dhammaysee
- Waa inaan ku dhaataa, afkaygaa
- Waa inaan ku dhistaa afkayga
- Waa inaan ku dhaqdaa afkayga
- Waa inaan ku dhergaa afkayga
- Waa inaan ku dhintaa afkayga
Darwiish
- Labaatan iyo labo aamustiyo shaqal irmaaneeya,
- Amran iyo tilmaamiyo gudbe aade iyo jooje,
- Isku dare, xiriiriye falkaab, ereyadeeniiya,
- Ebyan iyo haddaan magac u yaal ku arkay joornaalka,
- Mar haddii afkaygii la qoray Aabbe iyo hooyo,
- Mar haddaan amaahsigii ka baxay lagu agoontoobay,
- Abaal waxaa leh nimankii falkaas soo abaabulaye,
Sheekh Caaqid Cabdulaahi,
- Afku qaayo waynaa kolkii qorista loo yeelay,
- Fartu qiima badana kolkii dhoobka laga qaaday,
- Qal-qalooc xuruuf aan laheyn qaladna loo diiday
- Sadarada qurxoonaa kolkii qalinka loo fiiqay,
Xasan Sheekh Muumin
- Taariikhda qarada weyn afkeenu ka qatanaa
- Qaayaha uu leeyahay dunida ka qarsnaa
- Qorrax baa u soo baxdoo mugdigii ku qafilnaa
- Daahii ka qaadnee
- Qalinkaaga ii dhiib ereyada aan kuu qoro
- qumaati uga bogo
- fartii qalaad ha moodin carrab ku qaldi maayee
- sidii caanaha qudhqudhiya sidii caanah qudhqudhiya
Gunaanad: Waa Waajib Inaan Qalinka Qaadanno
Maanta, bulshadeenna waxa horyaalla fursad aan ku beddeli karno habka aan u gudbino aqoonta iyo fikirrada. Waa waajib nagu ah inaan u guntanno qoraalka oo aan si wadajir ah ugu hawlgalno inaan dhisno bulshada cusub ee Soomaalida, taas oo isku dhafaysa awoodda hadalka iyo awoodda qoraalka.
Waxaa la joogaa waqtigii aan afkeenna u soo celin lahayn mudnaanta uu leeyahay. In aan Af-Soomaaliga ka dhigno afka waxbarashada dugsiyada, hab qoran oo midaysan loo sameeyo, iyo in dukumiintiyada dowladdu ku qornaadaan Af-Soomaali waxay noqon kartaa tallaabooyin lagu xaqiijin karo in afkeenna hooyo uu noqdo mid nool oo xooggan mustaqbalka. Mas’uuliyaddan waxay wada saaran tahay dowladda iyo shacabka. Aan dib u soo nooleyno isla markaana sharaf iyo qiimo u yeelno Af-Soomaaliga si uu u noqdo mid ku habboon nolosha bulshada Soomaaliyeed.
